Раман "Злачынства і пакаранне" раскрывае перад чытачом ўсю глыбіню эвалюцыі чалавечай душы, ад прытрымлівання уласным тэорыям і перакананнях да ўсведамлення свайго рэальнага месца ў свеце і прыняцця яго.
Цэнтральным аб'ектам апавядання мы бачым жабрака студэнта Радзівона Раскольнікава. Ён амбіцыйны і таленавіты, але вымушаны весці жабрацкае існаванне ў грамадстве, які жыве па ўласных законах, дзе пануе несправядлівасць і квітнеюць заганы: прадажнасць, хцівасць, адсутнасць узаемадапамогі і многія іншыя.
Дапытлівы розум і цяжкія жыццёвыя абставіны спараджаюць у студэнта тэорыю пра Звышчалавека. Згодна з ёй усё чалавецтва можна падзяліць на дзве катэгорыі людзей, тыя, што нясуць карысць і маюць права вяршыць лёс, і тыя, што не маюць права голасу, а толькі дарма топчуць зямную цьвердзь. Сябе Раскольнікаў адносіць да першым, гэта матывуе яго спрабаваць змяніць сітуацыю і штурхае на злачынства.
Аднак забойства старой-процентщицы не дае жаданага выніку, а толькі наадварот ставіць правільнасць тэорыі пад пытанне. Ўсведамленне страшнага ўчынку раздзірае свайго выканаўцы, прымушае ўсумніцца ў гранях дазволенага. Жаданне пазбегнуць пакарання ператварае студэнта ў спрытнага выкрутлівы злачынца, обдумывающего кожны крок. Першае час у яго атрымліваецца, але пакаранне непазбежна, яно прыходзіць знутры ў выглядзе крушэння светапогляду і моцных пакут сумлення.
Выратавальным святлом на гэтым шляху паўстае Сонечка Мармеладова, якая сваім прыкладам паказвае зусім іншы шлях вылячэння душы і пошуку ўнутраных арыенціраў. Устаўшы з яе дапамогай на сцежку раскаяння і самаахвярнасці, Радзівон знаходзіць вылячэнне сваёй душы. Зараз наш герой апраўданы, дараваны і вольны. Глыбокі псіхалагізм твора пакідае яго актуальным у любы час, бо сутнасць чалавечай душы нязменная ў любыя часы.
